Tuy nhiên, nếu các bạn học tiếng Tây-ban-nha từ một nước châu Mỹ La-tinh (hay từ thầy cô giáo của các bạn học từ các nước đó về), bạn sẽ không được biết đến vosotros (hay dạng giống cái của nó là vosotras), mà chỉ dùng ustedes cho tất cả các trường hợp ngôi thứ hai số nhiều. Trong khi đại danh từ vos chỉ được dùng trong một giai đoạn lịch sử nhất định ở Tây-ban-nha và hiện nay không còn dùng tới nữa thì một số nước châu Mỹ la-tinh lại tiếp tục dùng nó, song song với tú và usted. Điều đáng nói là chữ vos (hay vosotros), xuất phát từ Tây-ban-nha, vốn là số nhiều, mà nay lại được dùng như số ít ở những nước châu Mỹ La-tinh đó.
Trước khi đi vào chi tiết về đại danh từ vos, chúng ta hãy cùng nhau xem lại các đại danh từ ngôi thứ hai số ít và số nhiều dùng ở Tây-ban-nha và các nước châu Mỹ La-tinh:
- Ngôi thứ hai số ít: TÚ - VOS (Châu Mỹ La-tinh) - USTED
- Ngôi thứ hai số nhiều: VOSOTROS/-AS (Tây-ban-nha) - USTEDES
Có thể trong khi học hay nói tiếng Tây-ban-nha, chúng ta sẽ không bao giờ có dịp dùng tới đại danh từ vos, vốn được coi là một từ ngữ "địa phương". Tuy vậy, vì có khá nhiều nước sử dụng chữ này, chúng ta cũng cần biết qua cách dùng cũng như cách chia động từ với đại danh từ này. Một cách khái quát, chữ vos được dùng bắt đầu từ vùng Trung Mỹ trở xuống. Ở Bắc Mỹ (gồm Mễ-tây-cơ và Hoa kỳ), chữ này rất hiếm khi dùng.
Động từ đi theo đại danh từ vos có hai đặc điểm. Đặc điểm thứ nhất là cách chia động từ có khác ở thì hiện tại chỉ định cách (el presente del indicativo), còn ở các thì khác như quá khứ và tương lai thì chia hoàn toàn giống với đại danh từ tú. Đặc điểm thứ hai là dạng động từ ở mệnh lệnh cách xác định (el imperativo afirmativo) cũng khác.
Bây giờ chúng ta bắt đầu với phần chia động từ với vos ở thì hiện tại chỉ định cách. Cách chia tương đối đơn giản như sau:
1. Động từ nhóm -AR: Bỏ hậu tố -AR và thêm -ÁS vào phần gốc của động từ.
2. Động từ nhóm -ER: Bỏ hậu tố -ER và thêm -ÉS vào phần gốc của động từ.
3. Động từ nhóm -IR: Bỏ hậu tố -IR và thêm -ÍS vào phần gốc của động từ.
Lấy ví dụ với ba động từ thường dùng dưới đây:
- HABLAR: Vos hablás (anh/chị nói)
- COMER: Vos comés (anh/chị ăn)
- DORMIR: Vos dormís (anh/chị ngủ)
Có ba động từ không theo cách chia trên:
- SER: Vos sos (anh/chị là)
- IR: Vos vas (anh/chị đi)
- HABER: Vos has (anh/chị đã)
Để thành lập mệnh lệnh cách với vos, chúng ta làm như sau:
1. Động từ thuộc nhóm -AR: Bỏ hậu tố -R và thêm dấu sắc vào hậu tố -A
2. Động từ thuộc nhóm -ER: Bỏ hậu tố -R và thêm dấu sắc vào hậu tố -E
3. Động từ thuộc nhóm -IR: Bỏ hậu tố -R và thêm dấu sắc vào hậu tố -I
Lấy lại ví dụ với ba động từ trên để làm thành câu mệnh lệnh xác định, chúng ta sẽ có:
- ¡Hablá español! (anh/chị hãy nói tiếng Tây-ban-nha)
- ¡Comé arroz! (anh/chị ăn cơm đi)
- ¡Dormí lo suficiente! (anh/chị hãy ngủ đầy đủ)
Cách chia động từ ở thì hiện tại chỉ định cách hay mệnh lệnh cách phủ định (el imperativo negativo) có thể thay đổi từ nước này sang nước khác hoặc từ vùng này sang vùng khác nhưng không quan trọng mấy. Có nơi dùng vos nhưng lại chia động từ như với tú! Tuy nhiên, chúng ta cần biết qua về vos cốt yếu là để nhận dạng đại danh từ này khi nghe người khác nói, chứ không phải biết để dùng nó. Lý do đơn giản là đại danh từ này được dùng trong vòng thân mật và chúng ta chỉ là những người ngoại quốc học tiếng Tây-ban-nha, nếu có dùng tiếng này để tiếp xúc với người bản xứ đi chăng nữa thì cũng chưa đủ thân để dùng tới chữ này.
Điều quan trọng hơn là khi nghe một người dùng chữ vos với một người khác, chúng ta có thể nhận biết được mối quan hệ giữa hai người đó ở mức nào. Về mặt này thì cách dùng vos khá phức tạp vì nó thay đổi theo từng địa phương. Để "cỡi ngựa xem hoa", chúng ta hãy lướt qua một số quốc gia châu Mỹ La-tinh dùng đại danh từ vos.
Ở những nước Nam Mỹ như Argentina, Chile, Paraguay và Uruguay, hầu như người ta không dùng đến tú mà chỉ dùng vos trong cách xưng hô thân mật và usted trong những trường hợp khác như xưng hô với người lớn tuổi hay người ngoại quốc.
Ở những nước Trung Mỹ như Costa Rica, El Salvador, Guatemala, Honduras và Nicaragua, vos cũng được dùng ngoài tú và usted. Có nơi dùng tú rất ít, mà cũng có nơi hầu như không dùng tú nữa để chỉ dùng vos.
Cách dùng vos có nhiều điểm khá phức tạp. Ví dụ như ở Guatemala, người lớn tuổi hay giới thượng lưu thường có thành kiến với đại danh từ này. Họ cho chữ này là dung tục hay là dấu hiệu của sự ít học. Trong ba đại danh từ ngôi thứ hai số ít, vos là chữ thân mật nhất, được dùng với kẻ dưới trong gia đình hay với bạn bè. Tú kém thân mật hơn, thường được dùng giữa hai người bạn gái. Usted được dùng với người lớn tuổi. Đàn ông thường xưng hô với nhau bằng vos, dù có thân mật hay không (vì đàn ông mà xưng hô với nhau là tú bị xem là "thiếu chất nam nhi"!). Trong khi đó, hai người bạn tình có thể gọi nhau là tú một cách lãng mạn nhưng không kém phần tương kính.
Ở Nicaragua, nơi mà một thời có cuộc cách mạng vô sản sandinista, cổ xuý cho sự "bình đẳng xã hội", đại danh từ vos được dùng rộng rãi. Từ chỗ chỉ được dùng khi nói, nó từ từ lan dần qua văn viết, nhất là trong những khẩu hiệu "cách mạng" được thấy khắp nơi trên đường phố, ra cái điều đây là ngôn ngữ bình dân, đại chúng, trong một xã hội không phân biệt giai cấp!
Bên cạnh những ý nghĩa thực dụng của đại danh từ vos, phải nói là từ ngữ này đã góp phần vào việc phong phú hoá tiếng Tây-ban-nha, làm nổi bật màu sắc địa phương của thứ tiếng này và giúp cho người nghe phần nào đoán được gốc gác của người sử dụng nó. Cùng với đại danh từ vos, những người nói phương ngữ Tây-ban-nha này có thể đem lại cho chúng ta rất nhiều hiểu biết thú vị về ngôn ngữ và văn hoá từ địa phương của họ.
Trần C. Trí
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Cotton, Eleanor Greet - Sharp, John M. (1988) Spanish in the Americas, Georgetown University Press, Washington D.C.
Lipski, John M. (2008) Varieties of Spanish in the United States, Georgetown University Press, Washington D.C.
Munné, Juan C. Zamora - Guitart, Jorge M. (1988) Dialectología hispanoamérica, 2a edición revisada, Publicaciones del Colegio de España, Salamanca.
No comments:
Post a Comment