Động từ tiếng Tây-ban-nha có một nhóm được gọi tên nôm na
là “động từ giày” (‘verbos de zapato’)
để chỉ những động từ thay đổi ngữ căn (hay ‘gốc’, tiếng Tây-ban-nha là ‘raíz’) trong một số dạng. Ví dụ như động
từ pensar
(‘suy nghĩ’) khi chia với ngôi thứ nhất số ít ở thì hiện tại chỉ định
cách sẽ trở thành yo pienso. Để ý, chúng ta sẽ thấy nguyên âm E trong gốc của động từ nguyên mẫu đã
trở thành nhị trùng âm IE trong dạng
chia ở trên. Để tìm hiểu về loại động từ này, chúng ta sẽ dùng kiểu Hỏi-Đáp cho
dễ nhớ như sau:
1. Tại
sao gọi là “động từ giày”? Ở
thì hiện tại chỉ định cách (‘presente del
indicativo’) và thì hiện tại phụ thuộc cách (‘presente del subjuntivo’), các dạng động từ đổi gốc nằm trong
khung có hình một chiếc giày, còn những dạng không đổi gốc nằm ở ngoài chiếc
giày.
PENSAR
Presente
del indicativo
2. Làm
sao biết được động từ nào là “động từ giày”? Có ba cách: (1) Là người nói tiếng Tây-ban-nha như tiếng
mẹ đẻ! (2) Nghiên cứu tiếng La-tinh để biết những nguyên âm nào thay đổi khi chuyển
hoá thành tiếng Tây-ban-nha; (3) Dùng từ điển để biết động từ nào là “động từ
giày”. Trong ba cách trên, rõ ràng là cách thứ ba thích hợp hơn cả cho đa số
người Việt học tiếng Tây-ban-nha. Một cuốn từ điển tương đối đầy đủ sẽ cho
chúng ta biết điều này. Ví dụ, chúng ta sẽ thấy từ điển ghi chú là: pensar
(ie), có nghĩa là động từ này đổi từ E qua IE trong hai thì
nêu trên.
3. Các
“động từ giày” biến đổi theo khuôn mẫu nào? Động từ trong nhóm này có thể đổi từ E sang IE (comenzar
> yo comienzo); O sang UE (dormir > yo duermo)
và E sang I (servir > yo sirvo).
Đặc biệt, có một động từ ngoại lệ, trong đó U biến thành UE là jugar
> yo juego.
4. Tại
sao các dạng nằm trong chiếc giày thay đổi, còn hai dạng nằm ngoài chiếc giày
thì không? Nếu để ý, chúng ta
sẽ thấy ở thì hiện tại chỉ định và phụ thuộc cũng như ở mệnh lệnh cách, nguyên
âm gốc biến đổi khi nó có trọng âm (nhấn mạnh trong khi đọc). Các dạng nằm
trong chiếc giày đều có trọng âm chỗ nguyên âm thay đổi (yo, tú, él, ella, usted). Còn hai dạng nằm ngoài chiếc giày vẫn giữ
lại nguyên âm gốc vì trọng âm của động từ không nằm ở đó (nosotros, vosotros).
5. Các
“động từ giày” –AR, -ER và –IR thay đổi nguyên âm gốc ở các thì hay cách nào? Cả ba nhóm động từ đều thay đổi trong các thì và cách dưới
đây:
a. Thì
hiện tại chỉ định cách (presente del indicativo)
CERRAR (‘đóng’) – Yo cierro,...
PODER (‘có thể’) – Yo puedo,...
SERVIR
(‘phục vụ’) – Yo sirvo,...
b. Thì
hiện tại phụ thuộc cách (presente del subjuntivo)
CERRAR – que
yo cierre,...
PODER – que yo
pueda,...
SERVIR – que
yo sirva,...
c. Mệnh
lệnh cách (imperativo) (Nguyên âm thay đổi với các
ngôi tú,
usted và ustedes)
CERRAR - ¡Cierra! ¡Cierre! ¡Cierren!
PODER - ¡Puede! ¡Pueda! ¡Puedan!
SERVIR - ¡Sirve! ¡Sirva! ¡Sirvan!
Ngoài
ra, các “động từ giày” –IR còn thay
đổi nguyên âm gốc trong hai trường hợp nữa (ở đây, việc thay đổi nguyên âm
không còn phụ thuộc vào trọng âm):
d. Thì
quá khứ hoàn thành (pretérito) (Nguyên âm chỉ thay đổi trong
ngôi thứ ba số ít và số nhiều). Trong trường này, từ điển sẽ ghi chú thêm dạng thay
đổi thứ nhì, ví dụ dormir (ue, u).
DORMIR
Pretérito
e. Hiện
tại phân từ (gerundio)
DORMIR >
durmiendo
SERVIR > sirviendo
PEDIR > pidiendo
6. Ngoài
động từ ngoại lệ JUGAR ra, các “động từ giày” khác đều có quy tắc cả hay sao? Thật ra, còn có một nhóm nhỏ “động từ giày” đặc biệt
khác, có thể tạm gọi là “động từ giày cổ thấp” (để đối lại với các “động từ
giày cổ cao”, “động từ giày bốt” hay “động từ giày ủng”!). Tại sao vậy? Ấy là
vì nhóm động từ này cũng đổi nguyên âm gốc như các “động từ giày” bình thường,
ngoại trừ trong ngôi thứ nhất số ít yo, nguyên âm không thay đổi và đuôi
của động từ chấm dứt bằng –GO trong
thì hiện tại chỉ định cách. Vì ngôi yo không thay đổi nên phải nằm ngoài
chiếc giày, làm cái cổ giày thấp đi một chút! Nhóm động từ này cũng được gọi là
“động từ -GO” vì tính chất đặc biệt
này. Hãy xem một ví dụ của một “động từ giày cổ thấp” hay “động từ -GO” sau đây:
TENER
Presente
del indicativo
Hai
động từ khác nằm trong nhóm “giày cổ thấp/-GO”
này là decir và venir. Một số động từ khác như hacer, poner, salir và traer
cũng là động từ -GO nhưng vì không thay đổi nguyên âm gốc
nên lại không được kể vào nhóm “động từ giày cổ thấp”.
7. Những
động từ có cùng gốc với các động từ trên có cách chia tương tự hay không? Có. Ví dụ tener có cùng gốc với sostener,
abstener..., decir có cùng gốc với predecir,
bendecir..., venir có cùng gốc với devenir,
prevenir... Các động từ này cũng là những “động từ -GO” đồng thời là “động từ giày cổ thấp”!
8. Còn
điều gì đáng nói về các “động từ giày” nữa không? Ngôn ngữ biến đổi không ngừng. Chỉ có điều là các biến đổi
diễn ra khá chậm chạp, trải dài ra trong hàng chục, hàng trăm năm chứ không phải
ngày một ngày hai. Biết đâu chừng sẽ có lúc một số “động từ giày” kể trên không
thay đổi nguyên âm gốc nữa? Điều này dựa vào nhiều bằng chứng trong lịch sử
phát triển của động từ tiếng Tây-ban-nha. Có một số động từ cũng thay đổi
nguyên âm gốc trong tiếng Tây-ban-nha cổ, nhưng rồi đến thời kỳ hậu Trung cổ,
các nguyên âm lại trở về dạng cũ. Một vài ví dụ về các “động từ giày xấu số”
này là entregar (‘giao, nộp’), có một thời đã là yo entriego, sau đó trở lại
là yo
entrego; prestar (‘cho mượn’), có một thời đã là yo priesto, sau đó trở lại
là yo
presto; pretender (‘nhắm vào’), có một thời đã là yo pretiendo, sau đó trở lại
là yo
pretendo, vân vân và vân vân.
Trần C. Trí
No comments:
Post a Comment