CHÍNH TẢ VÀ HIỆN TƯỢNG BIẾN ÂM TRONG MỘT SỐ PHƯƠNG NGỮ TÂY-BAN-NHA

Trên nguyên tắc, chuyện phát âm và chính tả không phải là chuyện cái vòng lẩn quẩn như quả trứng và con gà, cái nào có trước. Âm thanh trong một ngôn ngữ (một hiện tượng tự nhiên) phải có trước chính tả, vốn là một phát minh sau này của con người. Thế nhưng chúng ta cũng phải công nhận một hiện tượng tự nhiên khác: Đó là khi một ngôn ngữ lan truyền từ nơi này sang nơi khác, nhiều cách phát âm bị thay đổi, trong khi chính tả của thứ tiếng đó vẫn không đổi thay. Như vậy trong những trường hợp này, có vẻ như phát âm đã đi trước chính tả một bước rồi, phải không các bạn? Chẳng riêng gì trong tiếng Tây-ban-nha mà trong mọi thứ tiếng trên thế giới, mối liên quan giữa phát âm và chính tả vẫn luôn có những vấn đề như thế.

Như chúng ta đã biết, tiếng Tây-ban-nha, còn gọi là castellano hay español, bắt nguồn từ vùng Castilla ở xứ Tây-ban-nha. Sau đó, ngôn ngữ này đã theo chân những thực dân bản xứ đi qua những vùng thuộc địa, du nhập những vùng đó, được người dân ở đó sử dụng, và dần dần có nhiều biến đổi về mặt phát âm cũng như về nhiều phương diện khác. Bắt nguồn từ châu Âu, tiếng Tây-ban-nha đã có mặt ở các lục địa khác như châu Á (Philippines), châu Phi (Ma-rốc), nhưng đặc biệt là châu Mỹ, nơi mà ngôn ngữ này đã trở thành tiếng mẹ đẻ và cũng là ngôn ngữ chính thức của đa số các quốc gia ở phần lục địa này. Chẳng thế mà phần đất từ Mễ-tây-cơ trở xuống phía nam đã được mệnh danh là Châu Mỹ La-tinh. Tiếng Tây-ban-nha ở Tây-ban-nha và ở các nước châu Mỹ La-tinh về đại thể thì cùng là một ngôn ngữ, nhưng nói riêng thì có rất nhiều điểm khác biệt, nhất là về phát âm và từ vựng. Bài này tập trung vào những dị biệt chính về phát âm giữa tiếng Tây-ban-nha ở chính quốc (Tây-ban-nha) và các phương ngữ Tây-ban-nha ở đa số các quốc gia thuộc châu Mỹ La-tinh. Qua đó, chúng ta sẽ thấy được mối tương quan giữa phát âm và chính tả, cùng những thay đổi về phát âm so với ban đầu.

Chúng ta hãy bắt đầu với chữ C. Nếu theo sau chữ này là A, O, U thì cách phát âm ở đâu cũng như nhau, nghĩa là với âm [k] (casa, cosa, cuchillo). Tuy nhiên, khi C có E hay I theo sau thì việc phát âm bắt đầu trở nên khác biệt. Ở Tây-ban-nha (trừ miền nam), người ta phát âm tương tự như âm [th] trong tiếng Anh (thing, thanks, thigh) trong những chữ như cena, cine. Trong khi đó, cũng những chữ này, người châu Mỹ La-tinh đã đổi thành âm [s] (tương tự như cách đọc chữ X trong tiếng Việt). Cần nhớ là âm [s] đã có sẵn ở những chữ viết với chữ S như siete, sonido, sábado, v.v. Điều này đã khiến cho người châu Mỹ La-tinh phải lúng túng khi phải phân biệt đâu là [s] “thật”, đâu là [s] “giả” khi phải phân biệt giữa những cặp chữ như cena/Sena, cine/sine, v.v. Họ đã nhập hai âm [th] và [s] thành một, trong khi chính tả của hai âm đó vẫn không thay đổi!

Chữ kế tiếp là LL. Ở phần lớn nước Tây-ban-nha, chữ này đọc như khi chúng ta phát âm thật nhanh hai chữ L và I trong chữ million trong tiếng Anh (hay như GL trong chữ famiglia trong tiếng Ý). Một vài ví dụ cho chính tả và cách đọc này là những chữ calle, llover, millón. Qua đến châu Mỹ La-tinh, cách phát âm tương đối cầu kỳ (và khó bắt chước) này đã được đơn giản hóa thành âm [y] (tương tự như cách đọc chữ D theo giọng miền nam trong tiếng Việt). Cũng cần nhớ rằng âm [y] đã có sẵn trong những chữ viết với chữ Y như yo, yerno, ya, v.v. Vì thế, người châu Mỹ La-tinh cũng không biết phải phân biệt thế nào giữa âm [y] “thật” và âm [y] “giả” khi phải phân biệt chính tả của những cặp chữ như valla/vaya, hollo/hoyo, holle/oye, v.v.

Chưa hết, ở một số nước nằm trong vùng cực nam của châu Mỹ La-tinh như Argentina hay Chile, hai dạng chính tả LL và Y lại được phát âm khác nữa! Rắc rối hơn nữa, ít nhất là có hai các phát âm chứ không phải chỉ một. Cách thứ nhất tương tự như cách đọc chữ S trong tiếng Việt chuẩn mực (sa, sao, sinh) hay chữ SH trong tiếng Anh trong những chữ shoe, shine, short, v.v. Cách thứ hai nghe “nặng” hơn một chút, đọc tương tự như âm của những chữ gạch dưới trong các chữ tiếng Anh measure, television, garage, v.v. Các bạn du lịch hay du học ở những nước này chắc hẳn đã từng nghe qua một trong hai cách phát âm “lạ tai” này trong những chữ như yo, apoyo, calle, lluvia, v.v.

Chữ Z cũng gây rắc rối về chính tả cho người châu Mỹ La-tinh vì sự biến âm. Điều cần chú ý là trong chính tả Tây-ban-nha, chữ Z thường chỉ đi trước A, O, U chứ không đi trước E hay I (ngoại trừ đó là một chữ mượn từ một tiếng khác). Ở phần lớn nước Tây-ban-nha, chữ Z có cách phát âm như chữ C trước E hay I (nghĩa là giống [th] trong những chữ tiếng Anh như thing, thanks, thigh đã nói ở trên). Vài ví dụ cho trường hợp này là azul, corazón, caza, v.v. Qua đến châu Mỹ La-tinh, cách phát âm này lại nhập với cách phát âm [s], làm cho những cặp chữ sau đây trở thành đồng âm: casa/caza, soco/zoco, sumo/zumo, v.v. và tất nhiên là gây không ít trở ngại cho người châu Mỹ La-tinh khi họ phải viết những chữ này.

Tóm lại, phần lớn những người sống ở Tây-ban-nha không gặp rắc rối khi phân biệt chính tả giữa C, S, LL, Y và Z vì trong phương ngữ của họ mỗi dạng chính tả đều có một cách phát âm riêng. Những người châu Mỹ La-tinh, ngược lại, vì một số âm đã bị bỏ và “nhập” vào với một số âm khác, thường khó phân biệt rõ ràng về chính tả nếu không chú ý trong lúc viết.

Trần C. Trí