Trong cả bảng mẫu tự tiếng Tây-ban-nha, tại sao bài này lại chọn F và H để trình bày chung với nhau? Các bạn học ngôn ngữ và văn hóa Tây-ban-nha, có bao giờ thắc mắc tên của hai dòng họ Fernández và Hernández có gì liên quan đến nhau không? Trước hết, hai họ này có nghĩa là 'con trai của ông Hernando hay ông Fernando', bắt nguồn từ tên gốc Đức là Ferdinand. Từ một tên trở thành hai tên, chỉ khác nhau bằng hai chữ đầu; tất cả bắt đầu bằng chữ f!
Chúng ta đã biết, tiếng Tây-ban-nha (cùng với tiếng Ý , tiếng Pháp, tiếng Bồ-đào-nha, tiếng Lỗ-ma-ni, v.v.) bắt nguồn từ tiếng La-tinh. Trải qua hơn hai ngàn năm tiến hoá, từ một chữ La-tinh đến một chữ Tây-ban-nha có biết bao nhiêu là thay đổi, cả về chính tả lẫn cách phát âm. Chúng ta hãy nhìn qua một số ví dụ sau đây:
La-tinh Tây-ban-nha Việt
FĪLU hijo con trai
FACERE hacer làm
FORTE fuerte mạnh
FRONTE frente trán
Để ý, chúng ta thấy chữ f giữ nguyên cách viết và đọc từ La-tinh đến Tây-ban-nha trong hai chữ sau, còn trong hai chữ đầu f đã trở thành h trong tiếng Tây-ban-nha. Cũng cần nhận xét thêm là trong trường hợp này, không những chữ f (và âm [f]) bị biến đổi, mà cuối cùng không còn âm nào nữa vì trong tiếng Tây-ban-nha hiện đại, chữ h là "câm", không biểu hiện cho âm nào cả.
Sự tiến hoá của chữ và âm f từ tiếng La-tinh đến tiếng Tây-ban-nha đương đại là một quá trình biến đổi không hề đơn giản, vì có nhiều giả thuyết khác nhau và các nhà ngôn ngữ học vẫn chưa hoàn toàn đồng ý với nhau về tất cả những trường hợp cũng như nguyên nhân biến đổi của nó. Bài viết này chỉ giới hạn trong một phạm vi nhỏ và tổng quát để những người đang học tiếng Tây-ban-nha có một hiểu biết chừng mực về thứ tiếng mình đang tìm hiểu.
Trở về với khởi thuỷ, đế quốc La Mã đặt chân đến bán đảo Iberia (ngày nay là Tây-ban-nha và Bồ-đào-nha) vào năm 218 trước Công nguyên, khởi đầu tiến trình La-mã-hoá vùng đất này. Chữ F La-tinh lúc mới du nhập vào bán đảo Iberia được phát âm gần giống như chúng ta phát âm chữ f bây giờ, nhưng với hai môi khép hờ lại với nhau chứ không phải với răng trên cắn môi dưới. Chúng ta dùng ký hiệu ngữ âm /ф/ để biểu hiện cách đọc này. Âm gốc /ф/ được thể hiện thành hai cách phát âm, tuỳ theo âm theo sau:
- Khi đứng trước ue, âm /ф/ đọc là [ʍ] (đọc như âm [w] nhưng không phát ra thanh): FŎRTE
[ʍwérte] (khoẻ).
- Khi đứng trước những âm khác, âm /ф/ vẫn giữ nguyên là [ф]: FARĪNA [фarína] (bột);
FRĪGIDU [фrído] (lạnh)
Về sau, một cách phát âm nữa của chữ F được thêm vào. Đó là âm [h], khi F đứng trước hai nguyên âm /o/ và /u/: FURNU [hórno] (lò); FŪMU [húmo] (khói). (Nếu để ý, các bạn sẽ thấy giữa chữ La-tinh và cách phát âm có nhiều khác biệt đáng kể. Đó là vì chữ La-tinh được phát âm theo những người địa phương sinh sống khắp nơi trên bán đảo Iberia, tiền thân của những người nói tiếng Tây-ban-nha bây giờ).
Trải qua thêm nhiều biến đổi, tóm lại, âm /ф/ của chữ F được thể hiện bằng ba cách đọc, với sự sắp xếp của các âm theo sau như dưới đây:
a. /ф/
đọc là [ʍ] trước ue (hay bán nguyên âm [w]):
[ʍwérte] (khoẻ)
b. /ф/
đọc là [h] trước tất cả các nguyên âm và bán nguyên âm [j]:
[harína] (bột), [hórno] (lò),
[hjéȓo]
(<FERRU) (sắt)
c. /ф/ vẫn đọc là [ф] trước /r/:
[фrío] (lạnh)
Ba cách đọc như trên tồn tại trong tiếng
Tây-ban-nha cổ, kéo dài đến khoảng thế kỷ XIII. Hiện nay, ba cách đọc này vẫn
còn nghe thấy trong một số phương ngữ ở các vùng nông thôn Tây-ban-nha và châu
Mỹ La-tinh.
Vào cuối thời kỳ tiếng Tây-ban-nha cổ đại, hai âm
môi [ʍ] và [ф] được biến cải và nhập lại thành âm môi-răng [f]. Như vậy, qua đến thời kỳ
tiếng Tây-ban-nha trung cổ, chỉ còn có hai cách phát âm chữ F La-tinh và
sự sắp xếp của các âm theo sau như sau:
a. [f] trước [w] và /r/:
[fwérte], [frío]
b. [h] trước những âm khác: [harína], [hórno], [hjéȓo]
Cũng vào thời kỳ tiếng Tây-ban-nha cổ đại, một số từ ngữ gốc La-tinh và tiền thân của tiếng Pháp được mượn thêm vào kho từ vựng. Trong số các từ ngữ này, chữ nào bắt đầu bằng f thì được phát âm trực tiếp là [f] chứ không phân chia theo kiểu các từ ngữ La-tinh được du nhập từ lúc đầu. Tình trạng này dẫn đến nhiều tương phản giữa một số từ ngữ mà thời gian du nhập vào tiếng Tây-ban-nha khác nhau. Lấy ví dụ như chữ FŌRMA của tiếng La-tinh. Khi vào tiếng Tây-ban-nha đợt đầu, chữ này đã trải qua những biến đổi như trình bày ở trên và cuối cùng trở thành chữ horma bây giờ, có nghĩa là 'khuôn giày'. Mặt khác, cũng chữ FŌRMA được mượn vào tiếng Tây-ban-nha đợt nhì thì lại được giữ gần như nguyên dạng, tức là chữ forma bây giờ, có nghĩa là 'hình dạng'.
Cũng cần lưu ý, hai cách
đọc [f] và [h] kéo dài từ thời hậu Trung cổ đến tiền hiện đại trong suốt ba thế kỷ, từ
XIII đến XVI. Tuy có hai cách đọc, các từ ngữ liên quan vẫn được viết bằng chữ f
trong một thời gian dài. Cho mãi đến cuối thế kỷ XV, bắt đầu thế kỷ XVI, chữ h
mới được lần đầu tiên dùng trong chính tả cho những từ ngữ nào có âm [h].
Như vậy, chữ nào có âm [f] như fuerte, fuente thì vẫn giữ nguyên
cách viết. Còn từ ngữ nào có âm [h] như fijo, farina, forma,
forno thì được đổi thành hijo, harina, horma, horno.
Sự tương phản về ý nghĩa, cách phát âm và chính tả của một số cặp chữ (mà forma và horma là một ví dụ) đã đưa đến chỗ nảy sinh ra hai âm tương phản là /f/ và /h/ được xếp chính thức vào hệ thống âm của tiếng Tây-ban-nha (chứ không đơn thuần là hai cách phát âm khác nhau từ một âm gốc như lúc ban đầu nữa).
Vào cuối thời Trung cổ, âm gốc /h/ bị biến mất trong các từ ngữ có chứa âm này, thoạt đầu là ở một số địa phương và tầng lớp xã hội. Đến thế kỷ XVI, việc loại bỏ âm /h/ ra khỏi tiếng Tây-ban-nha đã trở thành tiêu chuẩn. Đó là lý do tại sao những chữ như hablar, hilo, humo, v.v. viết có chữ h mà không đọc.
Cũng như tất cả mọi thứ trên đời, ngôn ngữ biến đổi không ngừng. Cuộc hành trình của f tạm chấm dứt nơi đây. Chữ h, trái lại, rẽ ra đi một hướng khác, tiếp tục một cuộc hành trình riêng biệt. Trong một bài tới, chúng tôi sẽ kể thêm về cuộc hành trình nối dài của h.
Trần C. Trí
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Penny, Ralph (2002) A History of the Spanish Language, 2nd edition. Cambridge University Press.
Pharies, David A. (2007) Breve historia de la lengua española. University of Chicago Press.
Lloyd, Paul M. (1987) From Latin to Spanish: Historical Phonology and Morphology of the Spanish Language. American Philosophical Society.
No comments:
Post a Comment